امام محمد باقر(علیه السلام) شکافنده علوم

 

 

نمایی از زندگی امام محمد باقر(علیه السلام)

ولادت امام محمد باقر(علیه السلام)

تبار والاى امام باقر (علیه السلام)

همسران امام محمد باقر(علیه السلام)

فرزندان امام محمد باقر(علیه السلام)

 

ابو جعفر، امام محمد باقر (علیه السلام) پنجمین آفتابى است که بر افق امامت، جاودانه درخشید. زندگیش سراسر دانش و ارزش بود، از این رو باقر العلوم نامیده شد، یعنى شکافنده دشواریهاى دانش و گشاینده پیچیدگیهاى معرفت.

خصلت آفتاب است که هماره گام بر فرق ظلمت مى‏نهد و در لحظه‏هاى تاریک، بر افق زمان مى‏روید تا ارزشهاى مهجور و نهان شده در سیاهى جهل و جور را، دوباره جان بخشد و آشکار سازد.

او نیز در عصر حاکمیت جور و تشتت اندیشه‏هاى دینى امت اسلام، تولد یافت تا پیام آور معرفت و احیاگر اسلام ناب محمدى (صلی الله علیه وآله و سلم) باشد.

 

ولادت امام محمد باقر(علیه السلام)

حضرت ابو جعفر، باقر العلوم، در شهر مدینه تولد یافت. و بر اساس نظریه بیشتر مورخان و کتابهاى روایى، تولد آن گرامى در سال ۵۷ هجرى بوده است. (۱) این نقل، با روایاتى که نشان مى‏دهد امام باقر (علیه السلام) به هنگام شهادت جد خویش ـ حسین بن على (علیه السلام) ـ در سرزمین طف حضور داشته و سه سال از عمرش مى‏گذشته است هماهنگى دارد. (۲)

در روز و ماه ولادت آن حضرت نیز نقلهاى مختلفى یاد شده است:

الف ـ سوم صفر ۵۷ هجرى. (۳)

ب ـ پنجم صفر ۵۷ هجرى. (۴)

ج ـ جمعه اول رجب ۵۷ هجرى. (۵)

د ـ دوشنبه یا سه شنبه اول رجب ۵۷ هجرى. (۶)

بیشتر محققان با ترجیح نظریه نخست، یعنى سوم صفر آن را پذیرفته‏اند.

 

تبار والاى امام باقر (علیه السلام)

امام محمد باقر (علیه السلام) از جانب پدر و نیز مادر، به شجره پاکیزه نبوت منتهى مى‏گردد.

او نخستین مولودى است که در خاندان علویان از التقاى دو بحر امامت (نسل حسن بن على و حسین بن على علیهما السلام) تولد یافت: (۷)

پدر: على بن الحسین، زین العابدین (علیه السلام) .

مادر: ام عبد الله، فاطمه، دختر امام حسن مجتبى (علیه السلام). (۸)

 مادر گرامى امام باقر (علیه السلام) نخستین علویه‏اى است که افتخار یافت فرزندى علوى به دنیا آورد . (۹) براى وى کنیه‏هایى چون ام الحسن و ام عبده آورده‏اند، اما مشهورترین آنها، همان ام عبد الله است.

در پاکى و صداقت، چنان نمونه بود که صدیقه‏اش لقب دادند. (۱۰)

امام باقر (علیه السلام) مادر بزرگوار خویش را چنین توصیف کرده است:

«روزى مادرم کنار دیوارى نشسته بود، ناگهان دیوار ریزش کرد و در معرض ویرانى قرار گرفت، مادرم دست بر سینه دیوار نهاد و گفت، به حق مصطفى (صلی الله علیه و آله و سلم) سوگند، اجازه فرو ریختن ندارى. دیوار بر جاى ماند تا مادرم از آن جا دور شد. سپس دیوار فرو ریخت. (۱۱)

 

نام و کنیه امام محمد باقر(علیه السلام)

نام آن حضرت محمد است. این نامى است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از دیر زمان براى وى برگزیده بود .

جابر بن عبد الله انصارى یار دیرین پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) افتخار دارد که سلام رسول خدا را به امام باقر (علیه السلام) ابلاغ کرده است. از بیان او ـ که به تفصیل خواهد آمد ـ استفاده مى‏شود که نامگذارى امام باقر (علیه السلام) به وسیله پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) صورت گرفته است. کنیه آن گرامى ابو جعفر (۱۲) است و جز این کنیه‏اى براى وى نقل نکرده‏اند. (۱۳)

 

القاب امام محمد باقر(علیه السلام)

براى امام باقر (ععلیه السلام) این القاب یاد شده است:

۱ ـ باقر.

این لقب مشهورترین القاب آن حضرت بشمار مى‏آید و بیشتر منابع بدان تصریح کرده‏اند. (۱۴)

در بیان فلسفه تعیین این لقب براى وى، آمده است:

ـ شکافنده معضلات علم و گشاینده پیچیدگیهاى دانش بود. (۱۵)

ـ به دلیل گستردگى معارف و اطلاعاتى که در اختیار داشت، باقر نامیده شد. (۱۶)

ـ بدان جهت که در نتیجه سجده‏هاى بسیار، پیشانیش فراخ گشته بود. (۱۷)

ـ احکام را از متن قوانین کلى، استنباط و استخراج مى‏کرد. (۱۸)

۲ ـ شاکر

۳ ـ هادى

۴ ـ امین ـ شبیه، به جهت شباهت آن حضرت به رسول خدا (ص) (۱۹) .

 

همسران امام محمد باقر(علیه السلام)

در منابع تاریخى، براى امام باقر (علیه السلام) دو همسر و دو «ام ولد» (۲۰) نام برده‏اند.

همسران عبارتند از:

۱ ـ ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابى بکر.

او هر چند از نسل ابو بکر بود، اما همانند پدرش قاسم بن محمد حق امامان را مى شناخت و اهل ولایت معصومین (ع) بود، چنان که در روایتى از امام رضا (ع) آمده است که روزى نام قاسم بن محمد نزد آن حضرت برده شد، امام فرمود: او به ولایت و امامت اعتقاد داشت. (۲۱)

۲ ـ ام حکیم دختر اسید بن مغیره ثقفى.

 

فرزندان امام محمد باقر(علیه السلام)

براى امام باقر (علیه السلام) هفت فرزند یاد کرده‏اند، پنج پسر و دو دختر.

۱ ـ جعفر بن محمد الصادق (علیه السلام) .

وى مشهورترین، ارجمندترین و با فضیلت ترین فرزند امام باقر (علیه السلام) مى‏باشد که از ام فروه زاده شد و نسل امامت از طریق او استمرار یافت.

۲ ـ عبد الله بن محمد. او یگانه برادر امام صادق (علیه السلام) بشمار مى‏آید که هم از ناحیه پدر و هم از ناحیه مادر با آن حضرت متحد است.مورخان وى را صاحب فضل و صلاح دانسته‏اند و متذکر شده‏اند که فردى از بنى امیه به او سم خورانید و او را به شهادت رساند. (۲۲)

۳ ـ ابراهیم بن محمد، از ام حکیم.

۴ ـ عبید الله بن محمد، از ام حکیم.

۵ ـ على بن محمد.

۶ ـ زینب بنت محمد، این دو (یعنى زینب و على) از یک مادرند که ام ولد بوده است.

۷ ـ ام سلمه، مادر وى را نیز ام ولد دانسته‏اند. (۲۳)

برخى از منابع، تنها شش فرزند براى امام باقر (علیه السلا) نام برده‏اند و بر این باورند که امام باقر فرزندى به نام عبید الله نداشته است. (۲۴)

گروهى دیگر گفته اند: امام باقر (ع) دو دختر نداشته است، بلکه زینب و ام سلمه در حقیقت دو نام براى یک دختر است. (۲۵)

 

پى‏نوشت‏ها:

۱ ـ در سال تولد امام باقر (ع) جهار نقل وجود دارد که عبارتند از: سالهاى ۵۶، ۵۷، ۵۸، ۵۹ هجرى در این میان نقل دوم، یعنى سال ۵۷ از پشتوانه تاریخى و حدیثى بیشترى برخوردار است.برخى از منابعى که سال ۵۷ را یاد کرده‏اند عبارتند از: دلائل الامامه ۱۹۴ اصول کافى ۲/۳۷۲، ارشاد مفید ۲/۵۶، مصباح المتهجد ۵۵۷، اعلام الورى ۲۵۹، مناقب ابن شهر آشوب ۴/۲۱۰، روضه الواعظین ۱/۲۰۷، کفایه الطالب ۴۵۵، وفیات الاعیان ۴/..۱۷۴.و منابعى که سال ۵۸ را سال ولادت امام باقر (ع) دانسته‏اند عبارتند از: اثبات الوصیه ۱۵۰ ـ ۱۵۳، عیون المعجزات ۷۵ و منابعى که سال ۵۹ را نقل کرده اند چنینند: فرق الشیعه ۶۱، عمده الطالب ۱۳۸ ـ ۱۳۹، بحار ۴۶/۲۱۷ به نقل از مصباح کفعمى.

۲ ـ ر.ک: سبائک الذهب ۷۴، عیون المعجزات ۷۵، اخبار الدول و آثار الاول .۱۱

۳ ـ کشف الغمه ۲/۳۱۸، الفصول المهمه ۲۱۱، مصباح کفعمى ۵۲۲، نور الابصار شبلنجى ۱۴۲، و…

۴ ـ تذکره الائمه، لاهیجى .۱۲۵

۵ ـ دلائل الامامه ۹۴، مصباح المتهجد ۵۵۷، اعلام الورى .۲۵۹

۶ ـ اعیان الشیعه ۱/ .۶۵۰

۷ ـ انه اول من اجتمعت له ولاده الحسن و الحسین (ع) .رک: مناقب ابن شهر آشوب ۴/۲۰۸، عمده الطالب ۱۳۸ ـ ۱۳۹، نور الابصار، مازندرانى .۵۱

۸ ـ برخى منابع، ام عبد الله، فاطمه را فرزند حسن مثنى (حسن بن حسن) دانسته اند مانند : تذکره الخواص ۳۰۲، وفیات الاعیان ۴/۱۷۴.اما بیشتر منابع وى را فرزند بى واسطه امام حسن مجتبى (ع) به شمار آورده‏اند مانند: تاریخ یعقوبى ۲/۳۲۰، فرق الشیعه، نوبختى ۶۱، دلایل الامامه ۹۵، اصول کافى ۲/۳۷۲، اثبات الوصیه ۱۵۰، اعلام الورى ۲۵۹، تذکره الخواص ۳۰۲، البدایه و النهایه ۹/۳۰۹، اخبار الدول و آثار الاول …۱۱۱

۹ ـ هى اول علویه ولدت علویا.دلائل الامامه .۹۵

۱۰ ـ همان.

۱۱ ـ عیون المعجزات ۷۵، اثبات الهداه ۵/۲۷۰، بحار ۴۶/۲۱۷، نور الابصار، مازندرانى ۴۴، الانوار البهیه .۱۱۵

۱۲ ـ مثیر الاحزان، جواهرى ۲۳۷، تاریخ ابن خلکان ۲/۲۳، تاج الموالید، طبرسى/۳۹، المعارف ۲۱۵، سیر اعلام النبلاء، ۴/۴۰۱ و…

۱۳ ـ الفصول المهمه ۲۱۱، بحار ۴۶/۲۱۶، سیره الائمه الاثنى عشر ۲/ .۲۰۰

۱۴ ـ سبائک الذهب ۷۴، عیون الاخبار، ابن قتیبه ۱/۳۱۲، ارشاد مفید ۲/۱۵۶، تذکره الخواص ۳۰۲، مرآه الجنان ۱/۲۴۸، تاریخ ابن وردى ۱/۲۴۸، روض الریاحین ۶۷، الصواعق المحرقه ۲۱۰، شذرات الذهب ۱/ .۱۴۹

۱۵ ـ تاریخ یعقوبى ۲/۳۰۲، سیر اعلام النبلاء ۴/۴۰۲، الفصول المهمه ۲۱۱، شذرات الذهب ۱/ .۱۴۹

۱۶ ـ تاج الموالید ۳۹، کشف الغمه ۲/۳۱۸، تذکره الخواص ۳۰۲، اعیان الشیعه ۱/ .۶۵۰

۱۷ ـ تذکره الخواص ۳۰۲، اعیان الشیعه ۱/ .۶۵۰

۱۸ ـ البدایه و النهایه ۹/ .۳۰۹

۱۹ ـ این القاب در منابع زیر آمده است: دلائل الامامه ۹۴، تاج الموالید ۳۹، کشف الغمه ۲/۳۱۸، تذکره الخواص ۵/۳۰۲، احقاق الحق ۱۲/۱۶۵ و…

۲۰ ـ ام ولد به کنیزى گفته مى‏شود که از مولاى خود صاحب فرزند شده باشد.

۲۱ ـ ذکر عند الرضا (ع) القاسم بن محمد…و سعید بن المسیب فقال: کانا على هذا الامر …قرب الاسناد ۲۱۰، بحار ۴۶/ .۳۶۶

لازم به یادآورى است که در متن حدیث قاسم بن محمد دایى امام موسى بن جعفر (ع) یاد شده که جد مادرى به جاى آن صحیح است و آنچه مى‏نماید که مراد از قاسم بن محمد همان جد مادرى است، ذیل حدیث مى‏باشد.

۲۲ ـ الفصول المهمه .۲۲۱

۲۳ ـ برخى از منابع که این هفت تن را یاد کرده‏اند عبارتند از: ارشاد مفید ۲/۱۷۲، تاج الموالید ۱۱۸، مناقب ۴/۲۱۰، تذکره الائمه .۲۱۶

۲۴ ـ طبقات ابن سعد ۵/۲۳۶، تذکره الخواص .۳۰۶

۲۵ ـ اعلام الورى ۲۶۵، کشف الغمه ۲/۳۲۲، الفصول المهمه ۲۲۱، بحار ۴۶/ .۳۶۵

منبع:

احمد ترابى،  زندگى سیاسى امام باقر (ع)، ص ۱۵